Πολιτισμός

Η Λήδα Παπακωνσταντίνου μας στέλνει… καρτ ποστάλ (εικόνες)

H σημαντική Ελληνίδα δημιουργός μιλά για την Τέχνη, τα σχέδια με μελάνι και την performance ως είδος εικαστικής αφήγησης.

 Η Λήδα Παπακωνσταντίνου γεννήθηκε στον Αμπελώνα Λάρισας, συνέχισε προς την Αθήνα, έπειτα στο εξωτερικό, επέστρεψε πίσω και πλέον αποτελεί μόνιμη κάτοικο Σπετσών.

Αγαπούσε την αφήγηση, αγαπούσε τις ιστορίες και να που την συντροφεύουν για όλη της την ζωή.  Ξεκίνησε με σπουδές γραφικών τεχνών στη Σχολή Δοξιάδη και φοίτησε στο προπαρασκευαστικό έτος της Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας. Ήταν ανήσυχη, ελεύθερο πνεύμα, δημιουργική με πολλά όνειρα, αλλά και σταθερές στην ζωή της. Μια ωραία νυχτιά ήταν που ανακοίνωσε στην οικογένεια της ότι θα φύγει για το εξωτερικό, λέγοντας ψέματα ότι έχει βρει δουλεία. Καμία δουλεία. Δεν την ένοιαζε.. “πάμε να κυνηγήσουμε αυτό που αγαπάμε”..  Άλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα φτερά των νέων υπάρχουν για να ανοίγουν και όχι να καθηλώνονται.

Στην Μ. Βρετάνια  σπούδασε Καλές Τέχνες στο Loughton College of Art (Λονδίνο) και στο Maidstone College of Art (Κεντ). Ήδη από το 1969 απομακρύνθηκε από τα παραδοσιακά εικαστικά μέσα και άρχισε να παρουσιάζει έργα χώρου και δράσης, στο πνεύμα των πρωτοποριακών τάσεων της δεκαετίας του ’60. Βέβαια, όπως λέει κι η ίδια, μπορεί η μεγάλη της αγάπη να είναι η performance, αλλά ποτέ δεν εγκατέλειψε μπογιές και πινέλα! Αντιθέτως, όλα μαζί πρωταγωνιστούν στα έργα της και συνθέτουν την δική της πραγματικότητα, την δική μας πραγματικότητα, την δική τους πραγματικότητα.

Μετά την επιστροφή της στην Ελλάδα, έκανε την πρώτη της ατομική έκθεση (εγκατάσταση) στην Αθήνα στην Γκαλερί Ώρα (1974). Ήταν από τους πρώτους καλλιτέχνες που έφεραν στον ελληνικό εικαστικό χώρο μορφές τέχνης όπως τα περιβάλλοντα, τα χάπενινγκς και οι περφόρμανς. Από θεματική άποψη, τα έργα της αναφέρονταν εξαρχής στο ανθρώπινο σώμα και την έμφυλη ταυτότητα, με μια τάση καταγραφής αισθητηριακών και ψυχικών ερεθισμάτων, που σχετίζονται με τη μνήμη και το χρόνο. Χρησιμοποιεί ποικίλα εκφραστικά μέσα, με χαρακτηριστικό στοιχείο την αυτοπρόσωπη παρουσία της στα περισσότερα έργα. Ο τελετουργικός χαρακτήρας και οι αυτοβιογραφικές νύξεις ενισχύουν την πολυεπίπεδη επικοινωνιακή λειτουργία των δράσεών της. 

Έχει πραγματοποιήσει περισσότερες από 20 ατομικές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό κι έχει μετάσχει σε περισσότερες από 60 ομαδικές. Ανάμεσά τους: Περιβάλλον-Δράση (Αθήνα, 1981), Europalia (Aμβέρσα, 1982), 20η Μπιενάλε του Sao Paulo (1989), Athens by Art (2004).

Το 2002 πραγματοποιήθηκε αναδρομική παρουσίαση του έργου της στο Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο, στην Θεσσαλονίκη. Το 2005 κυκλοφόρησε το βιβλίο "Λήδα Παπακωνσταντίνου Performance, Film, Video 1969-2004", από τις εκδόσεις Κύβος. Το 2006, με ίδιο τίτλο, διοργανώθηκαν από το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και το 47o Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, παρουσιάσεις του έργου της, στο Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα και στο Μπέη Χαμάμ στην Θεσσαλονίκη. 

Το 2007 ήταν τιμώμενη καλλιτέχνιδα στην 1η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης και το 2010 δημιούργησε μια μεγάλη σύνθεση με τίτλο «Ο χρόνος στα χέρια μου», για το σταθμό Μοναστηράκι του αθηναϊκού Μετρό.

Η Λήδα Παπακωνσταντίνου όμως πέραν των εικαστικών της αφηγήσεων είναι ένας υπέροχος άνθρωπος με ευφάνταστες ιστορίες, ατέλειωτες συζητήσεις, χιούμορ, με γαστρονομικές προτάσεις που πείθουν και τον πιο απαιτητικό και ανθρώπινη υπόσταση, πραγματικά που δεν την βρίσκεις εύκολα. Με την ματιά να ατενίζει μακριά και ψηλά και τις Σπέτσες να αποτελούν το δικό της καταφύγιο όλα αυτά τα χρόνια.

She is Leda Papakonstantinou. . .

Συνέντευξη στην Κατερίνα Καρσιώτη 

Mε αφορμή την έκθεση σας πριν λίγο καιρό στην Lola Nikolaou Gallery, πως προέκυψε αυτή η συνεργασία; 

Αποτελεί μία συνέχεια μιας μακραίωνης συνεργασίας που χαίρομαι ιδιαίτερα πολύ. Με την Λόλα συνεργαζόμαστε από το 1995. Βέβαια να πω πως οι μέχρι τώρα συνεργασίες μου ήταν πολύ περισσότερο με μουσειακούς χώρους και λιγότερο με galleries. Στην  Lola Nikolaou κάθε φορά που εκθέτω έργα μου νιώθω σαν το σπίτι μου με μία επιμέλεια  ευφάνταστη και προσεγμένη.

Τα σχέδια με μελάνι πως βρέθηκαν στο επίκεντρο της καλλιτεχνική σας ανησυχία...

Η συγκεκριμένη έκθεση είχε πολλά στοιχεία αφήγησης. Πολλές ιστορίες οι οποίες συγκλίνουν με τις κοινές αναφορές. Δεν τα δημιουργώ στον ίδιο χρόνο. Το video προέκυψε πολύ γρήγορα και συνέβη την ίδια στιγμή της δράσης με την κάμερα του κινητού μου.  Αυτό σε αντιδιαστολή με την άποψη ότι η performance  επαναλαμβάνεται. Για μένα συμβαίνει μία φορά και μετά υπάρχει στην μνήμη του θεατή. Υπάρχουν βεβαίως πολλές σχολές γύρω από την performance αλλά δεν είναι του παρόντος. Στην αρχή ήταν για διδακτική ύλη, έπειτα αποφάσισα να γίνει performance. Oι  3 σειρές τώρα φωτογραφιών είχαν απόλυτη σχέση με το βίντεο. Η αναφορά είναι στην ίδια την ζωγραφική. Τα σχέδια με μελάνι, ξεκίνησαν πολλά χρόνια πριν.  Βασικά συστατικά όπως καταλαβαίνετε η θάλασσα, τα φύκια και το μελάνι της σουπιάς .. Κολυμπάω πολύ, πάρα πολύ. Η σχέση μου με την θάλασσα είναι ισχυρή. Η δυναμική της είναι συναρπαστική.  

Το πρώτο πράγμα, τώρα,  που αντίκριζες στην έκθεση ήταν μία κουβέρτα. Μια κεντημένη κουβέρτα του 1927 που ανέγραφε ΕΕ ( Εφοδίων Εκστρατεία )  Το « σπίτι  »  αλλιώς ενός Έλληνα στρατιώτη σε μία περίοδο όπου εκστρατείες, πόλεμοι, βιαιότητες και βιαιοπραγίες μάστιζαν. Και επίσης η Αγία Τερέζα των παιδιών που αποτελεί άλλο ένα βασικό συστατικό της έκθεσης. Αγία Τερέζα είναι ένα αφρικανικό πανί, ένα εφόδιο εκστρατείας, το οποίο επίλεξα να καλυφθεί από λεκέδες που προέρχονται από αποτυπώματα λουλουδιών. Τελικώς μία έκθεση όπου πολλά αντίθετα μαζί συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν.

"Καλλιτέχνης, Δημιουργός, Performer": Ήταν λέξεις και ιδιότητες για εκείνη την εποχή που δεν τις αποδέχονταν εύκολα, επειδή δεν τις αντιλαμβάνονταν πλήρως; Η οικογένεια σας πως αντέδρασε στην επιλογή σας; 

Η πεποίθηση για εκείνα τα χρόνια ήταν ότι ο καλλιτέχνης ήταν αυτός που έκανε το χόμπι του, ουσιαστικά και όχι ένα επάγγελμα. Γι αυτό και μ αυτή την λέξη αισθάνομαι λίγο αμήχανα γιατί θεωρώ ότι ενέχει κάποιους κινδύνους. Το ευτυχές γεγονός στην περίπτωση μου είναι ότι μεγάλωσα μέσα στα βιβλία. Διάβαζα πολύ. Τρελαινόμουν να αφηγούμαι ιστορίες. Και  τελικά οι αφηγήσεις με συντροφεύουν όλη μου την ζωή. Πως έρχονται τα πράγματα ..

Η οικογένεια μου με μεγάλωσε με απόλυτη ελευθερία. Πολύ νωρίς μπήκαν μεγάλες σταθερές στην ζωή μου που καθόρισαν την πορεία μου σαν άνθρωπο. Χρόνια δύσκολα, χρόνια διχόνοιας. Το χώρια, ξέρετε,  δημιουργεί φράγματα, χτίζει γέφυρες, μπάζει. Όμως το μαζί και τίποτα στην τσέπη σου να μην έχεις, κάνει θαύματα. Το μαζί φτιάχνει δρόμους, ομάδες, συλλογικότητες, η επικοινωνία με τους γύρω μας ανθίζει και γίνεται το δυνατό μας όπλο ..

Από πολύ νωρίς έμαθα πως το πιο εξευτελιστικό είναι να ασκείς βία αλλά συνάμα και να επιτρέπεις να σου ασκείται. Είναι το ίδιο χυδαίο.

Τα σχέδια με μελάνι είναι μία έκθεση που καταδικάζει την βιαιότητα μ' έναν τρόπο ξεχωριστό, με μία άλλη οπτική...

Η σουπιά είναι ένα όν πολύπλευρο, που μηχανεύεται τα πάντα για να μην πιαστεί στα δίχτυα των ψαράδων. Το μελάνι της όταν χύνεται είναι και το τελευταίο άσμα της στην ζωή. Δεν είναι βίαιο; Έπειτα  σ έναν νεροχύτη την ξεκοιλιάζεις και την τεμαχίζεις. Και αυτό δεν είναι βίαιο;

Performance  που πραγματοποιήθηκε την ίδια στιγμή που συνέβαινε αυτό το γεγονός, με την κάμερα του κινητού μου. Μέσα από την δράση αισθάνθηκα ουσιαστικά και ένα είδος βίας που ασκούμε κατά κάποιο τρόπο σ΄ αυτό το πλάσμα, έναν χειρισμό και έναν έλεγχο. Υπαινικτικά και έμμεσα έρχεται το μήνυμα στο τέλος. Δεν είμαι δημαγωγός και ούτε πρόκειται ποτέ να γίνω. Πολλοί το κάνουν επίτηδες, να διαφαίνεται δηλαδή το μήνυμα καθαρά και ξάστερα, άμεσα. Εγώ δεν το επιλέγω.

Την βία ποτέ δεν θα την συνηθίσω, ποτέ δεν θα την προτείνω. Αυτό που προτείνω είναι να μην εξαφανίζεται η μνήμη. Οι άνθρωποι αυτό που πρέπει να ξεπεράσουμε είναι να ΜΗΝ ΞΕΧΝΑΜΕ. 

Πως θα αποκαλούσατε εσάς την ίδια; Τελικά, θεωρείτε ότι ο προσδιορισμός της προσωπικότητας μας έχει  κάποιο νόημα;

Θα με αποκαλούσα "μπάμπουρα", αυτό το έντομο που πηγαίνει στα περιττώματα των ζώων και παρόλο που μας ανατριχιάζει στην ιδέα, προσφέρει ένα τρομερό καλό. Τα περιττώματα αυτά τα κάνει μικρές-μικρές μπαλίτσες και προσφέρει προσφέρει τροφή για τα υπόλοιπα έντομα και ταυτόχρονα θρέφει και το έδαφος. 

Δεν έχει κανένα νόημα ούτε ο προσδιορισμός ούτε η ταύτιση. Ο θαυμασμός προς τους άλλους ανθρώπους έχει νόημα, η επικοινωνία, που την ξεχνάμε, έχει νόημα και η σύμπραξη.

Ποιά ειναι τα ιδιαίτερα στοιχεία της performance ως εικαστικής αφήγησης;

Θα φανώ λακωνική στην συγκεκριμένη ερώτηση και θα πω... H IΔΙΑ Η PERFORMANCE. Είναι μία μορφή αφήγησης, η οποία ακόμα εξελίσσεται, οπότε θα ήταν άδικο να πούμε είναι ένα, δύο, τρία κτλ! Σκεφτείτε ότι στην Ανωτάτη Καλών Τεχνών μόλις δημιουργήθηκε το Τμήμα για την performance.. έχουμε να δούμε ακόμα όχι πολλά,  πάρα πολλά... πάρα πολλά... πάρα πολλά!

Συμμετείχατε ως περφόρμερ στην εργασία του σπουδαίου καθηγητή σας, Στούαρτ Μπρίσλεϊ, μαζί με έναν άλλο καθηγητή, στα 65 του τότε, τον Πολ Χάρις, χωρίς να τεθεί θέμα «ποια είναι αυτή για να συνεργαστεί μαζί τους». Σήμερα θα συνέβαινε πιστεύετε κάτι τέτοιο; 'Όχι μόνο στα εικαστικά, αλλά γενικότερα...

Ήταν μια σπουδαία στιγμή, αλλά με τίμημα. Γιατί μέσα σε μία τέτοια συνθήκη έπρεπε να υπάρχω "αφεαυτή", να έχω την ευθύνη του εαυτού μου, να μην κρυφτώ πίσω από κάποιο άλλοθι. Στιγμή που έπρεπε να είχα πλήρη έλεγχο της προσωπικότητας μου, να τολμήσω, να ρισκάρω, να δημιουργήσω, αλλά με γνώση και με συνείδηση. Στιγμή αυτοπροσδιορισμού.

Είναι πολύ όμορφο να δίνεται η ευκαιρία σ΄ έναν νέο άνθρωπο να δείξει τι αξίζει, ποιος είναι, γιατί είναι εδώ... Είναι πολύ όμορφο να δίνεται η ευκαιρία σ έναν άνθρωπο να τα κάνει όλα αυτά και παράλληλα να εκπαιδεύει τον εαυτό του, να σταθεί στα πόδια του και να δει τα δυνατά και τα αδύνατα σημεία του, να κάνει αυτοκριτική. Γιατί με τις ευκαιρίες γίνεται η αυτοκριτική. Γιατί με τις ευκαιρίες έρχεται σιγά-σιγά και η εμπειρία.

Σήμερα, ναι, θεωρώ τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Πιο ωμά, πιο αποξενωμένα και με έναν φόβο ακατανόητο. Υπάρχει μια μεθοδικότητα, αυτό τώρα, αυτό μετά, μια τακτική. Οι μεγαλύτεροι και πιο έμπειροι - αν θέλετε -  δεν βοηθάνε και τόσο σε σχέση με παλιότερα, γενικά υπάρχει μία κατάσταση λες και πάμε να λύσουμε τον γρίφο, το μυστήριο. Τα φτερά των νέων και γενικότερα των ανθρώπων υπάρχουν για να ανοίγουν και όχι για να είναι καθηλωμένα.

Αθήνα του τότε, Αθήνα του τώρα.. 

Πολιτικό καθάρισμα, τότε.Γενικό καθάρισμα, τωρα.

Η καλλιτεχνική δράση του σύγχρονου εικαστικού γίγνεσθαι;

Γεναιόδωρη και αρκετά πλούσια. Βέβαια να μην ξεχνάμε όταν τα δωμάτια γεμίζουν συνέχεια, από  ένα σημείο και μετά, χάνεται το νόημα. Και αυτό είναι που πρέπει να προσέξουμε, και οι εικαστικοί και οι θεατές και όλοι μας. Παλιότερα τα δωμάτια ήταν άδεια, γέμιζαν όμως όταν  υπήρχε πραγματικός και ουσιαστικός λόγος να γεμίσουν.

Φωτογραφία: Όλγα Κοτλίδα